Op 17 februari vond er in het MU een bijzondere bijeenkomst plaats over Kunst en Bildung en in balans zijn. Te gast waren prof. Dr. Klaas Van Egmond, als wetenschapper verbonden aan de Universiteit Utrecht, en Emma van der Leest, biodesigner en oprichter van Blue City in Rotterdam. In het kader van de Bildung en de expositie Polarities in het MU deden zij hun verhaal.
Aftrap
De aftrap werd gedaan door Sandra Verbruggen, voorzitter van Bildung Brabant. In het kort legde zij uit dat Bildung staat voor brede vorming, het jezelf openstellen voor andere culturen, andere denkwijzen en, van oudsher, het breed ontwikkelen van jezelf. Het is haar bovendien altijd al opgevallen hoe kunstenaars vaak als eerste een idee hebben van wat eraan komt. Nieuwsgierig zijn speelt daarin een grote rol, om jezelf te blijven ontwikkelen, jezelf open te stellen én om dingen te durven vragen.
Eerste lezing: prof. Dr. Klaas van Egmond
Als eerste spreker nam prof. Dr. Klaas van Egmond het woord. Van Egmond sprak over zijn boek Homo Universalis in het kader van bildung. Met vlotte tong, maar in klare bewoordingen, nam hij de toehoorders mee naar hoe, in zijn opvattingen, brede vorming het énige antwoord is op de globale en klimatologische uitdagingen waar de mens momenteel voor staat. Zonder de menselijke kant, geen oplossingen, zegt hij.
“Zonder de menselijke kant, geen oplossingen.” – Klaas van Egmond
Drie lagen
In onze maatschappij onderscheidt Van Egmond drie lagen. Ten eerste die van de doelstellingen en waarden, ten tweede die van de economie en tot slot die van het financiële. Daar waar waarden en doelstellingen idealiter bovenaan staan, was zijn bevinding dat er een tegenstelling is ontstaan in ons denken. In plaats van dat we waarden en doelstellingen voorop zetten (bijvoorbeeld ons klimaat), ziet hij hoe het financiële leidend is geworden in wat we doen. Een recent voorbeeld daarvan is Unilever, dat besloot om dividend uit te keren aan de aandeelhouders. Vele andere voorbeelden zijn natuurlijk denkbaar waarbij het verdienen van geld ten koste gaat van wat we daadwerkelijk belangrijk vinden (of zouden moeten vinden). Deze tegengestelde denkwijze leidt volgens Van Egmond tot problemen rondom ons klimaat, migratie, immigratie, enzovoorts. “Er is geen moreel kader meer,” aldus Van Egmond.
“Er is geen moreel kader meer.” – Klaas van Egmond
Nieuw moreel kader
Van Egmond stelt vast dat er dus een nieuw moreel kader nodig is. Hij haalde daarbij de Franse president Macron aan, die zich in het kader van de Europese Unie de vraag stelde, “Wat verstaan we onder vooruitgang? Pas wanneer we dat weten, kunnen we Europa organiseren.” Van Egmond, gelieerd aan de Universiteit Utrecht, heeft duizenden mensen bevraagd en geprobeerd op basis daarvan een waardebeeld daaruit te destilleren. Daaruit bleek dat kunst een belangrijke rol speelt in de levens van veel mensen. De voornaamste conclusie van zijn boek en onderzoek was echter dat, om moraliteit en de menselijke maat terug te vinden, wij als mensen terug moeten naar het beeld van de mens tijdens de Renaissance: het beeld zoals Leonardo Da Vinci dat voor ogen had. Centraal hierbij staat de vraag: “Wie denken we wel niet dat we zijn?”
Vitruviusman
Van Egmond toonde het bekende beeld van de universele mens van Da Vinci, ook wel bekend als de Vitruviusman. De vier assen, boven, onder, links en rechts labelde hij respectievelijk als ‘idealistisch-geestelijk’, ‘materialistisch’, ‘collectief’ en ‘individueel’. Wat je vervolgens krijgt is een waardenkompas. Vervolgens schetste hij hoe wij als mens vandaag de dag in veel dingen overdreven individualistisch en materialistisch zijn geworden. Verschillende politieke opvattingen, stromingen en wereldleiders zijn volgens hem het gevolg van een kompas dat dolgeslagen is. Anders gezegd: te veel van iets. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de Amerikaanse president Donald Trump, die veel zaken (waaronder kritiek) betitelt als ‘fake news’. Daarmee ondermijnt hij het idee van universele waarheidsvinding. Of denk aan breinwetenschapper, Dick Swaab die, volgens Van Egmond, met zijn boek Wij zijn ons Brein juist te materialistisch en deterministisch is doorgeslagen.
Streven naar het midden is goed
Het streven zou volgens Van Egmond moeten zijn naar het midden. De waarheid ligt in het midden. Onze geschiedenis en alle menselijke gebeurtenissen zijn daarbij allemaal zwerftochten geweest door een landschap van onze eigen waarden. Het midden van het kompas is echter goed en begerenswaardig. Natuurlijk zijn er altijd middelpuntvliedende krachten en middelpuntzoekende krachten in het spel. Deze worden vaak voor ons zichtbaar in de verhalen in onze culturen en maatschappijen, waaronder sprookjes zoals Assepoester en Sneeuwwitje. In veel storytelling zit dit patroon verweven, zoals ook de schrijver en literatuurwetenschapper Joseph Campbell beschreef in zijn boek The Hero with a Thousand Faces. Daarin claimde Campbell dat een groot deel, zo niet alle verhalen die we kennen, gebaseerd zijn op slechts één basisverhaal, de monomythe. Het uitgangspunt van dit basisverhaal is volgens Van Egmond eigenlijk altijd het streven naar het midden, de balans.
Koppeling met Bildung
Van Egmond sloot af met de conclusie dat Bildung voor het onderwijs cruciaal is, vooral omdat het laat zien hoe onderontwikkelde waarden op het waardenkompas mogelijk leiden tot tegenstellingen, tegenstellingen in onszelf, maar ook in de maatschappij. Kunst en creativiteit vertegenwoordigen daarbij grote waarde, omdat ze ons een venster bieden op het begeerlijke midden.
Tweede lezing: Emma van der Leest
Emma van der Leest (geb. 1991) is ontwerper, creatief directeur en oprichter van Blue City in Rotterdam. Deze inspirerende plek vol bevlogen ondernemers is gelegen in het voormalige Tropicana zwembad aan de Maas. Hét uitgangspunt hier is het ontwikkelen van een circulaire economie. In het MU staat ze momenteel met haar expositie ‘Fungkee’, waarvoor ze een BAD (bio art & design award) in de wacht sleepte. Daarnaast doceert ze regelmatig aan de Willem de Kooning Academie en de Design Academy.
Tasje
Emma legt uit hoe ze ooit gestart is als ontwerper en in haar projecten gebiologeerd raakte door schimmels en bacteriën. De mogelijkheden duizelen haar door het hoofd en de ontwerper in haar staat te trappelen om te experimenteren met verschillende bio-organismen. Natuurlijk heeft ze als afstuderend student geen geld voor een lab. Dus voert ze haar experimenten uit in een afgesloten Tupperware-bak in de keuken. Emma heeft grootse plannen en wil toegang tot de grotere laboratoria.
Wilskracht
Omdat ze echter geen achtergrond heeft in de biologie, stuit ze op nogal wat verzet. Ook in de samenwerking en denkwijze met wetenschappers loopt ze tegen tal van barricades aan. Ze besluit zich niet uit het veld te laten slaan en op pure wilskracht bokst ze het voor elkaar om toch toegang te krijgen tot grotere labs.
Blue City
Maar de echte doorbraak komt er voor haar als ze haar eigen lab opricht in het voormalig zwembad Tropicana, nu bekend als Blue City. Daar experimenteert ze tegenwoordig een celbioloog, samen met studenten van kunstacademies, met schimmels om zo voor de kledingindustrie bruikbare en 100% circulaire materialen te ontwikkelen. De eerste resultaten zijn er al en dat demonstreert ze door een tasje gemaakt van schimmels het publiek rond te laten gaan.
Uitdagingen
Uitdagingen zijn er natuurlijk nog genoeg. Zo moet er nog een oplossing gevonden worden voor de waterdichtheid van het materiaal. “Erg belangrijk, anders kan het zomaar zijn dat je jurk van je lijf afvalt als het gaat regen,” zegt ze licht gekscherend. Daarnaast lijden schimmels en bacteriën ook nog aan een imagoprobleem. Mensen vinden het toch een beetje vies allemaal… Ze wijst het publiek erop dat ze bij binnenkomst allemaal een schimmeldrankje ophebben. Toch is dat niet zo heel bijzonder. “Waar mensen vaak niet bij stil staan is dat schimmels en bacteriën al in heel veel dagelijkse dingen zit, denk maar aan champignons, of het gistingsproces van je biertje,” aldus Van der Leest.
Toekomstdroom
Van der Leest heeft samen met collega’s tal van samenwerkingsverbanden, niet alleen in Nederland, maar ook internationaal, bijvoorbeeld in New York. Haar conclusie: “Nederland loopt echt voorop.” Natuurlijk wil ze dolgraag uitbreiden en daarom is ze regelmatig in gesprek met verschillende bedrijven die interesse hebben in haar biomaterialen. De mogelijkheid om de productie op te schalen moet natuurlijk wel aanwezig zijn. Emma vertelt over de opslagtanks langs de A15. Haar toekomstdroom? Dat deze over 10 jaar helemaal vol zitten met schimmels en bacteriën.
Emma’s motto en de naam van haar nieuwe boek: form follows organism
De expositie Polarities in het MU te Eindhoven valt te bezichtigen tot en met 1 maart.
https://www.mu.nl/nl/about/agenda/bildung-brabant
Voor meer info over de sprekers en hun werk:
https://www.bluecity.nl/
https://www.hetklimaatmuseum.nl/ontdek/the-microbial-vending-machine/